Hoa đem chuyện thằng Thoàn nói lợi, Hữu nghe qua chắt lưỡi than thầm, ôi thôi rồi phụ tử tình thân, còn chi đợi hiếu tâm ấu tử! Vi nhơn phụ bất tử như thử, cho nên sanh con dữ trả ơn! Bất oán thiên, hề mạc vưu nhơn, mựa trách thế chớ hờn trời đất. “Bậu ôi, nghĩa phu thê nhứt nhựt, ân tạc để ngàn thu, ta nhẫn dầu hồn xuống vực sâu, xin bậu nghĩ tình phu nghĩa phụ!” Hoa mới giở chuyện xưa tích cũ, nỗi oán thù kể đủ khúc nôi. “Nghĩa Hữu nầy, thiếp thuận tình mà chịu đấm ăn xôi, nào phải cuộc lứa đôi yêu ấp. Thù ngày trước thiếp không đạp đất, oán nhà ngươi oán chẳng đội trời, lẽ thì nay mi trả sạch nợ đời, cho phải cuộc trả vay có chỗ. Bởi thấy gã gần miền dị lộ, thiếp không lòng giết đó cho đành, khuyên đó đừng tưởng việc chung tình, phải nhớ chuyện bất minh ngày nọ. Vì sắc tốt mà mi tật đố, đâm chủ ta mi có nhớ không? Làm cho cha xa con, vợ lại xa chồng, rồi trở lại quyến lòng Hà thị. Ngỡ là mi biết tưởng niềm chung thỉ, dè đâu mi chẳng nghĩ trước sau, thấy của nhiều kế độc muốn trao, quyết giết hết cho mau chiếm đoạt. Mi lại nhè ta mà gạt, trói giữa rừng nghĩ ác biết bao? Thiếp nhẫn dầu trả oán cách nào, chẳng vừa cái nghĩa sâu tợ biển!!! Nhơn tương tử kỳ ngôn giả thiện, xét lỗi mình mượn tiếng thở than: “Bậu ôi, cho hay ta tội lỗi trăm đàng, xin nghĩ đạo tào khang dung thứ. Làm sao đặng gặp thằng nghịch tử, mà tỏ phân tâm sự đôi lời, phải bậu đừng nệ cố sự đời, ráng tầm kiếm khắp nơi cho đặng.” “Chuyện còn dài đằng đẳng, để thiếp phân cho rồi, thỉnh thoảng muộn chi; Mi trói thiếp rồi bỏ đó mà đi, về lầu thượng mi thi kế quỉ; quăng Ái Nhơn xuống giòng hải thủy, chẳng nghĩ câu: Ấu ngô ấu dĩ cặp nhơn, làm cho Hà Hương trêu đắng ngậm hờn, phiền đến đỗi hồn nương mây bạc. Cả gia tài tay mi thâu đoạt, xét lại coi mi ác biết bao? Thiếp mà còn đeo đứng ra vào, vì thiếp quyết rửa sao sạch oán. Mi lại ngừa lúc thâm canh dâm loạn, làm những điều bướm chán ong chường, phận liễu bồ sức cả không đương, cắn răng chịu, bất bường để dạ. Thù oán ấy có ngày thiếp trả, dám hở môi gọi đá với vàng, khá khen cho lòng thú dạ lang, thác chưa biết ăn năn chừa cải.” Hữu nghe nói đôi tròng mắt chảy, nghĩ mới hay lòng gái hiểm thâm, sách còn ghi phụ độc nhơn tâm, xét kỹ lại chẳng lầm một mảy. Mà cũng tại bởi mình bất ngãi, đem mối dây oan trái buộc mình, cuộc ở đời sanh sự sự sanh, đừng trách lẫn hại nhân nhân hại. “Bậu ôi, bậu bao nỡ nhớ thù mà quên ngãi, chẳng nghĩ tình ân ái bấy lâu, cho hay rằng thiện ác đáo đầu, song đoái chút tình sâu mà bỏ quá. Nghĩ chặng kịp ta đem lòng gian trá, nay ăn năn thì đã muộn rồi, tuy vậy mà nghe Ái Nhơn dương thế còn ngồi, nào có phải nổi trôi dựa bãi. Từ ấy nhẫn nay, ta cũng biết sự ta làm trái, nên muốn đem gia tài mà trả lại cho Ái Nhơn, ngặt nỗi, đàng vạn hải thiên sơn, không thấu đặng hà phương xiêu lạc.” Hoa mới nói: “Ái Nhơn đã bãi bùn gởi xác, mi hãy còn tráo chác nữa sao? Đứa nên năm gởi lượng ba đào, không ai cứu lẽ nào chẳng chết?” Hữu rằng: “Bởi vì bậu không hay không biết, để ta phân lẽ thiệt cho tàng, Ái Nhơn nhờ có chiếc ngư thoàn, vớt về xứ dưỡng an từ ấy.” Hoa hỏi: “Mi đã biết rõ ràng như vậy, bây giờ đây mi phải tính sao? Của cải nầy kêu nỏ về giao, hay mi định lẽ nào nói thử?” Hữu nói: “Ta cũng muốn trả cho nó giữ, để làm chi cho nhục tử nó oán vưu, ng8a5t chưa tường hà xứ phiêu lưu, dường ấy biết hà mưu khả định.” “Muốn như vậy có chi mà khó tính, miễn mi đừng dạ phỉnh lòng phờ; bút chỉ kia mi khá tả tờ, giao cho thiếp kiến cơ nhi tác, Ái nhơn tuy ngày nay xiêu lạc, sau thiếp tìm, mất mát đi đâu, chịu như vậy thì thiếp bỏ hết oán thù, bằng chẳng mi tử vu đao kiếm. Thiếp chẳng nệ chi đàng diệu viễn, nguyện ra công tầm kiếm thằng Thoàn.”

“Đem về cho phụ tử hiệp nhứt tràng, kẻo lòng đó không an nhắm mắt.” Hữu nghe nói chín từng ruột thắt, tại con mình vắng mặt biết sao; nếu mà mình cượng lý chẳng giao, e thân phải lầm vào hổ huyệt. “Vậy thì bậu mau khá đem cho giấy viết, đặng cho ta dĩ thiệt tố chi, kẻo mà nàng bán tín bán nghi, làm ra sự tế vi tội nghiệp.” Rằng: “Lúc xuân thời làm điều ác nghiệt, nay ăn năn rõ biệc bất nhân, còn bao nhiêu của cải phù vân, nguyền giao lại cho Ái Nhơn lãnh hết. Ta nhẫn dầu sớm chết, Nhơn cứ việc thi hành, Thoàn có về chẳng đặng cản tranh, tên ta ký đành rành nơi giấy.” Tờ viết rồi thị Hoa tiếp lấy. Nghĩa Hữu thì mắt chảy đôi hàng: “Nghịch tử ôi, Thoàn hỡi là Thoàn, niềm phu tử hai phang cách bức.” Hoa thấy vậy mới buông lời khuyên dứt: “Mi mựa đừng thán tức ưu tư, đàng tuy xa lòng thiếp chẳng từ, nguyền tới đó tìm cho gặp mặt.” Xe máy hơi chạy mau thấm thoát, chưa mấy giờ đã thoạt tới nơi, Hoa mới xuống xe hơi, xe kéo liền mời rước. Nơi Đàng Mới Hoa bèn chỗi bước, chơn dõi lần tới trước nhà Nhơn; thị Hoa vào bày rõ nguồn cơn, trao tờ nọ phân trần hơn thiệt: ‘Cậu coi đó giả chơn thì biết, cậu phải mau định quyết ra đi, xin cậu mựa diên trì, e trễ kỳ khó liệu. Bây giờ thiếp tìm Thoàn mà biểu, nó trở về đái hiếu cư tang, về cùng chăng cũng mặc ý chàng, thiếp trở lại lên đàng cùng cậu.” Nhơn nghe qua thậm hẩu, có như vầy mới thấu lòng Hoa; nói dứt lời Hoa vội bước ra, đi tầm kiếm Thoàn mà báo tin. Thoàn từ bữa nghe tin cha lâm bịnh, đã không về lại phỉnh thị Hoa, rồi mau chơn trở lại Xóm Gà, cứ thả luống rượu trà bài bạc. Chiều nọ thả Bến Thành coi hát, bỗng tới ga gặp mặt thị Hoa, Hoa kêu chàng tỏ hết sự nhà: “Rằng Nghĩa Hữu bịnh đà thậm ngặt, trông cậu về thấy mặt, cho người đành nhắm mắt xa chơi, người bây giờ còn một chút hơi, chẳng còn kể cuộc đời sự thế.” Thoàn nghe Hoa cạn kể, đứng làm thinh như thế nghĩ suy, xem mặt chàng chẳng chút ai bi, coi sắc cậu chẳng chi biến đổi. Rồi lại biểu Hoa thì về hối, đặng giữ gìn tiền của trong nhà: “Nội ngày mai thì thấy mặt ta, mi chớ dần dà không đặng.” Nói dứt tiếng bỏ Hoa mà đi thẳng, nghĩ cái thằng ác đảng gớm thay, xét lại mình ăn ở chẳng ngay, nên quả báo sanh trai dường ấy. Hoa lật đật chơn quày trở lại, kêu Ái Nhơn mau trải dặm ngàn, hành lý đồ Nhơn đã sẵn sàng, hiệp cùng tớ trải sang Long Hải. Về tới lầu bước vào liền thấy, Nghĩa Hữu còn nằm đấy trơ trơ, nghe tiếng giày tưởng bước trẻ thơ, nên xây mặt ngó ra mà hỏi. Thị Hoa liền phân nói, Hữu mới rõ ngọn nghành, còn chi trông phụ tử chi tình, đành nhắm mắt, đợi tin gì nữa? Hoa với Nhơn liền lo sắm sửa, mua hòm rương nội bữa cho xong, người ở xa hay tựu tới đông, bỗng đâu thấy Thoàn dông về tới. Chuyện dường ấy mà không hỏi lợi, cũng không thèm ngó tới thây cha, Thoàn bước vào trỗi tiếng kêu Hoa, to nhỏ hỏi tra tài vật. “Món nào còn món nào mất, nàng khá mau khai thật ra đây?” Nghĩ cuộc đời có trả có vay, nào sái chữ ác lai ác báo; người ở thế có nhơn có đạo, đặng cậy trông con thảo chẳng sai, làm người mà ăn ở chẳng ngay, tránh sao khỏi sanh trai ngỗ nghịch. Mắt xem qua sự tích, hkuye6n khá sửa lấy mình, phải biết rằng những việc chẳng lành, quả báo thế tình thường có. Nhơn nghe hỏi xúc tâm la ó: “Mi mau ra đứng ngõ ngó vô, mi là loại côn đồ, đừng nói phọ chi hết. Mi về tới thấy cha mi chết, không tưởng tình lo việc tống chung, không động lòng nhỏ một giọt hồng, lại quen thói ước mong của cải. Sự nghiệp nầy nào phải của cha mi để lại mà mơ, chúc ngôn cha mi để sờ sờ bút chỉ có giấy tờ minh bạch.” Thoàn hổ thẹn tức mình ấm ách, mắc kế rồi trở trách phụ thân, muốn ra tay giết thác Ái nhơn, đặng rửa sạch lòng hờn dạ oán; nhưng bởi thấy đông người lai vãng, sợ một mình khôn cản khó đương, phải cắn răng trở gót ra đường, tức tối bấy cũng dường té nặng. Đưa tay nhắm Sài gòn chỉ thẳng, lại kêu Nhơn mà dặn tiếng ni: “nơi Bồn Kèn nhứt nguyện cùng mi, trả đặng oán quản gì sanh tử.” Nói dứt tiếng Thoàn liền bỏ khự, chẳng đoái câu phụ tử tình thâm; ai trông vào cũng phải ngán ngầm, người thấy vậy thảy lòng căm giận. Nhơn bỏ qua không hận, lo việc tẫn liệm thây, nơi sơn tiền an táng thi hài, rồi kiểm đếm gia tài của cải. Thoàn về tới Xóm Gà hơ hãi, chạy đi tìm cậu bảy anh ba, nỗi ức oan Thoàn mới phân qua, người liền cúi tới tòa mà kiện. Muốn vậy phải kiếm người biết chuyện, như anh tám Các, thiệt tay có tiếng Bến Thành, việc cửa công luật phép ảnh rành, nhứt là sang đoạt của cùng tranh tài vật. Thoàn mới nói: “Nếu làm vầy mười phần chắc thất, tôi dám đoan hẳn thật như lời, ảnh là tay sang đoạt của đòi, gian trá gạt người có tiếng. người biết mặt là thằng nhiều chuyện, có tài hay thọc miệng vào ra, muốn làm cho bình địa nổi phong ba, đặng bươi móc đòi ba đồng bạc. Nếu nhè ảnh đem mà phú thác vậy thà gởi trứng cho con Ác còn hơn.” “Không, tao biểu mầy mướn ảnh làm đơn, và thăm hỏi đàng hơn lẽ thiệt. Ảnh cướp giựt ai mà không biết, mầy tưởng tao biểu mầy tầm ảnh mà giao việc hay sao; mầy mà tới ảnh dầu thiếu tiền ảnh cũng dám bao, hệ gì, chừng đươc kiện mầy chia miếng đất Cà Mau cho ảnh mà?” “Nếu được vậy thì là may quá, mà tôi e, chạy đàng mồ mắc đàng mả ắt tiêu; ối thôi, tôi cũng nghe lời anh, đưa chưn nhắm mắt đánh liều, may rủi tới đâu hay đó.” Anh ba mới dắt Thoàn thượng lộ, noi đàng rầy lần bộ ruổi giong, tới khám đường xuống Ma-ma-hông, thấy Tám Các đứng trong cửa sổ. Bộ tịch ngó coi thiệt ngộ, đầu đít có một gang, gương mặt lớn bằng sàn, bụng chang bang như Nóc. Cái đầu thì trọc lóc, râu lại mọc nhạnh trê, hai má ngó chề bề, mũi như ghe Bà Chiểu. Hình coi xa còn tiểu, lại gần nhắm đã già, chẳng phải bộ Lang sa, không giống Chà mà inh Chệt … lai! Phân chủ khách Thoàn liền bày hết, kể những hồi cha chết đến nay; Các nghe qua múa mỏ khoe tài, ta giúp kiện đây ai không biết. Tội người dầu đáng giết, ta ra công làm riết sống nhăn, đứa nào mà bị mất phần ăn, ta giúp cũng phải phân minh bạch. Ta không ưa kiểu cách, chuộng những người kim thạch chi tâm; kiện gia tài tốn một đôi trăm, chẳng phải chuyện hao năm ba cắc. Cháu đem chồng bạc mặt, đặt soát hết cho qua, mướn ông Đờ-mê-rô-na, tới giữa tòa bào chữa cho!” Thoàn nghe nói xăng văng xó vó, tay mằn lưng chẳng có một đồng, Thoàn lạy xin “Ông khá rộng lòng giúp giùm của với công cho tiện. Sau những dầu đặng kiện, cháu cũng nguyện tính sao, chia cho ông một miếng vườn cau, ở tại xứ Cà Mau ông ở.” Các nghe qua mắc cỡ, ngồi lỡ chịu lỡ không: “Ai đời kiện thưa gì chẳng có một đồng, việc gì cũng cứ ông sao đặng. Mà thôi, ta cũng chẳng nói dài nói vắn, cháu chịu vầy qua cũng ráng cho, kèm thêm miếng đất Cầu kho, đặng qua tính cất nhà cho bác ở mà.” Thoàn vưng lời dạ dạ, liền cất bút tả tờ, xin ông ráng giúp cháu thơ, kẻo vơ vơ chưa biết. Thâu tờ nọ Các liền cầm viết, hỏi lại Thoàn rõ việc trước sau, đơn trạng xong đưa bạc Thoàn vào, phòng Lục sự bạc thâu chấp tụng.

Nhơn từ lãnh gia tài, túc dụng, thờ mẹ cha ấm cúng biết bao, ở không nhưng đã tổn lại hao, Nhơn sợ hậu hết giàu đến khó. Vẫn biết vườn rộng có ruộng sâu cũng có, sẵn lầu cao sẵn phố trăm căn, song xét câu tọa thực sơn băng, sau dầu có an năn cũng muộn. Chi bằng lấy thương mãi làm căn làm bổn, xuất đôi ngàn hùn vốn kiếm lời, cuộc bán buôn đương lúc kim thời, mắt dòm thấy nơi nơi đều mở.Trước mình giúp ích cho xứ sở, sau là lo dìu đỡ đồng bang, đừng mơ câu phú quới bất như nhàn, để mối lợi cho ngoại bang chiếm đoạt. Hoa mới nói: “Tôi có nghe chú Be-be lát, bày lập hùn lường gạt Lục Châu, vẫn biết Thương là cái mối đầu, hùn chi vậy phải âu cho nhọc. Tôi bày tỏ chơn răng kẽ tóc, Cậu phải toan lừa lọc kẻo vương; thà mà lo làm ruộng lập vườn, mới khỏi kẻ dối thương hoặc chúng.” “Nàng luận vậy ta không bằng bụng, vì nàng suy chưa đúng lẽ đời, nẻo văn minh trong lúc kim thời, nàng nỡ lấy làm chơi sao phải. Học càng bữa càng khôn hết dại, muôn việc làm canh cải rẽ ròi, cuộc bán buôn bút toán hẳn hòi, còn chi nữa mà ăn xôi ăn mốc. Ba mươi đời thứ quân ngược giọc, làm cho người lăn lóc khóc than, phủi hai tay sạch của phù vân, rồi ra chúng kêu thằng điếm chó. Đi tới đâu chúng ghê tới đó, ai thèm gần mà nó ăn quen; nay ánh trăng xưa tợ bóng đèn, trước nước đục sau phèn đã lóng. Thuyền dầu vững nệ chi lượng sóng, miễn cho người đồng bụng thì nên, cửa hàng sao cũng đặng vững bền, đừng lấy chuyện nằm trên mà thối. Cuộc buôn bán đã yên một mối, ta còn toan lo nỗi nông phu, thấy người đang ươn giống Cao su, trồng chưa quá mấy thu thấy lợi. Phá rừng núi lập nên cuộc mới, trí nào không bước tới hiệp hùn; vậy mới rằng chuộng chữ Thương Nông, ham chi tiếng Sĩ Công vô ích.” Ái Nhơn đã đắc kỳ sở thích, lại còn lo giúp ích đồng bang, đem bạc cho lập Nữ h5c tràng, cùng xuất của làm đoan làm phước. Ai khó đói tới xin cũng được, ai tật nguyền, lỡ bước cũng thương, bởi vậy cho nên, danh tiếng chàng náo nức bốn phương, già trẻ thảy kính nhường tài đước. Nhơn bữa nọ đang ngồi phía trước, bỗng thấy người đâu bước chơn vào, nhơn vội vàng đứng dậy hỏi chào, khách hương mới lấy trao tờ giấy. Nhơn lật đật đưa tay vói lấy, mở ra xem trong đấy mới tàng, giấy nầy đây là cái trát quan, đòi tới giữa công đàng thích tụng. Chững mới biết thằng Thoàn lâm túng, mất gia tài đi khống cáo nhơn; Nhơn coi rồi chiếp miệng cảm ơn, khách hương giã ra đường phản bộ. Còn một mình Nhơn ngồi mà ngó, biết cùng ai hỏi rõ sự tình, đặng đến ngày tựu giữa công đình, mà đối nại phân minh mọi lẽ. Tay chống trán nghĩ chưa ra kết, bỗng sau lưng có kẻ hỏi rằng: “Việc chi mà bộ cậu không an, xin cậu nói cho tàng khúc độc?” Nhơn xây lại thấy Hoa mới đọc, việc thằng Thoàn ngược dọc kiện thưa, bởi lâm nàn trong lúc còn thơ, làm sao hiểu chuyện xưa tích cũ. Gia tài đấy mà giấy tời không đủ, vườn ruộng nầy tiền chủ là ai, giữa tụng đình mà lỡ một lầm hai, sự nghiệp ắt về tay người khác. Nói dứt tiếng Hoa vùng cười ngất, ai làm sao đến thất mà lo: “Để mặc tôi ráng sức tính cho, tôi hiểu thấu căn do hết thảy. Khuyên cậu chớ đem lòng ái ngại, đạo làm tôi đâu nại tất công, lựa trạng sư mướn trước môt ông, để bào chữa nếu không chẳng dễ. Tốn đôi trăm cậu đừng thèm kể, vậy mới là đắc thế tương tranh, vậy thì Cậu cùng tôi sửa soạn bôn hành, đề huề tới Bến Thành liệu định. Phàm muốn khởi việc chi trước tính, giở ra làm tu chỉnh khả tề, đừng để sau kẻ nhúng người trề, làm sao khỏi tiếng chê lời nhạo. Biết ai là tâm hảo, biết ai tánh vô lương, chớ vội nghe mà bị gạt lường, chớ tin thật mà vương mà mắc. Tới Sài Gòn rồi, Cậu mau khá tìm công Cỏ-Nhác, đặng cho tôi tỏ cùng ngài việc trác chuyện sau, coi theo ngài định kiệu làm sao, đắc thất lẽ nào cho hãn?” Mãn luận bàn chuyện vãng, bỗng đà thấy quán nước chanh, nếu vậy thì đây đã tới Bến Thành, đàng tục danh Kinh Lấp. Xuống xe, Hoa bước chơn cao chơn thấp, đi vấp trước vấp sau, chóng mặt quá đi Cậu, về nhà Cậu mau mua đặng giải lao đôi lát. Kể từ buổi Ái Nhơn cách mặt, dưỡng phụ trông như khát như khao, chẳng biết con tới đó thể nào, lo một nỗi lâm vào hổ huyệt. Phận mình đã không ai nối nghiệp, nuôi chút con, lẽ đâu trời nỡ tiệt vùa hương. Tuy vậy mà vắng tin chàng dạ ngại đôi đường, nên sớm tối tư lương cho trẻ. Ngồi suy nghĩ chưa ra lẽ, bỗng đâu ngoài có kẻ bước vào, chơn xỏ giày lật đật ra chào, miệng vói hỏi người nào đâu lạ, chừng coi lại Ái nhơn mầng quá. “Ủa nầy con, đi thẳng ra sau kẻo má mầy trông, trẻ đâu, mau đi mua lối nửa cân hồng, nầy em, ngồi lại ăn uống nước. Qua nghĩ con qua thiệt là đại phước, nên tớ nhà mới được như em, may dữ không! Trẻ đâu kêu gánh cà-rem, nầy nầy em, ăn rồi uống ít ly cho khỏe!!! Còn mẹ nó coi mà sai trẻ, qua bển mua se sẻ với bồ câu, xào một dĩa cao lầu, nướng ít xâu lạc xưởng!!! Coi dọn cơm. Nhơn, con về dưới xóm làng có tưởng, việc gia tài liệu lượng thế nào? Giao cho con hay tính làm sao, hơn thiệt lẽ nào nói thử?” “Thưa cha, tuy là trẻ ly hương biệt xứ, nay con về làng cứ lẽ công, bảng hội tề thiệt cũng hết lòng, ráng sức giúp xong mọi việc. Nội sự nghiệp về tay con hết, còn cái thằng khốn kiếp đuổi ra, tức mình nên nó khống cáo quan nha, bởi vậy có trát tòa đòi trẻ. Vì thất thổ con không tường đủ lẽ, nhờ thị Hoa rành rẽ chỉ bày, mướn trạng sư bào chữa lý ngay, đặng cho trẻ kêu nài minh đoán.” “Phải, dầu có tốn bao nhiêu cũng ráng, đừng để cho ác đảng nó ăn, con phải lo mựa chớ dùng dằng, kẻo trễ bước thu thằng bất ngãi. Như con mướn trạng sư vào cãi, tua hỏi người từng trải chỉ cho, nhứt là ông thầy kiện Ca-zo, hay con tới lo Cỏ-nhác?” “Thưa cha, việc con đà sắp đặt, mướn ông Cỏ-nhác giúp lời, nghỉ đôi hồi rồi con sẽ tới nơi, bày tỏ cùng người cho cạn.” Nhơn còn đang chuyện vãn, cơm nước đã sẵn bày, thầy tớ ngồi ăn uống no say, rồi an giấc để mai sẽ tính. Sáng ngày đấy, giấc nồng vừa tỉnh, uống trà-phe với bánh đỡ lòng, Nhơn vời Hoa ra cửa ruổi giong, lần tới chốn vào phòng ngồi đợi. Chừng giáp mặt thị Hoa thuật lợi, trước sau bày rõ với Trạng sư, Cỏ-nhác đòi ăn bốn trăm tư mới chịu kiếm ra tờ lý lịch, Nhơn chẳng nài nhiều ít, không xê xích đồng nào, móc giấy trăm trong túi ra trao, đăng phân nửa để sau phân nửa. Giao biên lai Trạng sư có hứa, sẽ ráng công bào chữa hẳn hòi; về ở nhà chừng có trát đòi, tới tòa thượng mà coi ta cãi. Tháng ngày qua như nháy, thầy tớ từ Long Hải trải sang, tòa kêu đủ mặt đôi đàng, nhơn với Thoàn hầu chực. Thoàn mới bẩm nỗi mình oan ức, kể từ khi cách bức gia đường: “Bởi vì chưn dì ghẻ chẳng thương, nên phải tìm phương lánh mặt. Đến chừng buổi cha tôi nhắm mắt, Nhơn âm mưu chiếm đoạt cửa nhà, Ái Nhơn ni vốn thiệt còn bà, xin tòa hỏi thị Hoa thì rõ. Lại thêm Ái Nhơn chết hồi khi còn nhỏ, Ái Nhơn nào sống đó mà tranh, bởi việc nhà có kẻ biết rành nên mới xúi định sanh thử kế. Hay cha chết tôi về mà thọ chế, dè đâu, nó không kiêng chẳng nể đuổi ra, mạo chúc ngôn lấy sự nghiệp nhà, xin quan lớn vấn tra minh bạch.” Quan án mới kêu Ái Nhơn hỏi hạch, lại ra tuồng quở trách bất lương, vậy chớ mi âm mưu đoạt của gạt lường, tâm sự mau chường nghe thử? Nhơn mới bẩm: “Tôi mô dám sanh lòng hung dữ, tôi thiệt là trưởng tử Ái gia, thuở nên ba tôi đã mất cha, còn một mẹ tên là hà thị, mẹ tôi mới nối dây kết chỉ, Nghĩa Hữu đồ ích kỷ hại nhân, thấy gia tài chàng đã động tâm, nên lòng nọ vội âm kế độc, chàng chẳng nghĩ chút niềm tơ tóc, quyết giết cho tiệt tộc Ái gia, bởi vậy cho nên chàng bồng tôi quăng xuống giòng là, làm đến đỗi con xa cách mẹ. Nhờ ngư phủ cứu sinh thân trẻ, đem về nuôi từ bé đến không, có dè đâu tai học lại vập dồn, dưỡng phụ đã gởi hồn mây bạc. Cớ ấy nên, tôi mới bán hết cửa nhà đồ đạc, đem thân đi xiêu lạc Bến Thành, vì đâu xui chỉ vướng tơ mành, khiến cho gặp gái lành kết cấu. Thời cũng tưởng thiên thành giai ngẫu, đâu ngờ còn phân áo rẽ bâu, thằng nầy đây nó ngừa lúc canh thâu, ẩn bóng nhập lầu cướp gái. Tôi cũng tưởng ra tay cứu giải, rủi lầm thương nên phải thất cơ, nó mai danh ẩn tích đến giờ nào ai rõ mà rờ ra mối. Một đêm nọ Chợ phiên nhóm hội, người coi đông quá đỗi là đông, dịp may đâu gặp tại quán trung, thằng ác đảng ngồi trong uống rượu. Tôi cũng muốn trả chưn thù cựu, cùng báo quan đắc lỏn chơn tình, bỗng đâu ngoài vào một xinh nàng nầy đây, xăm xăm tới đem tin cha hắn. Người ngồi đây nào ai có hãn, thị Hoa nhìn hình dạng vội la: Hỏi tôi vậy chớ có phải Ái Nhơn là con của nhà, nhắc mọi nỗi gần xa mới biết. Gia tài ấy của cha tôi thiệt, phải nào tôi làm việc bất lương, xin lượng quan hỏi lại thì tường, thị Hoa rõ mọi đường tâm sự.” Phía bên tả có quan Lục sự, ngồi chép biên theo thứ bẩm khai, những lời Thoàn than ức cáo nại Nhơn bày tỏ rõ. Bây giờ tới thị Hoa vào đó, đưa tay thề chẳng có vị ai, nàng mới đem nguồn ngọn bẩm ngay, chuyện sau trước những ngày chẳng dấu. “Từ Ái Nghĩa tác thành giai ngẫu, cùng Hà Hương kết cấu duyên lành, có dè đâu Nghĩa Hữu sự sanh, đâm Ái Nghĩa mà đành thửa đóa. Bắt Nghĩa Hữu kêu oan quan thả, còn chủ tôi cũng đã khỏi tai, kế Hà Hương nguyệt mãn hoa khai, sanh ra đặng một trai nối hậu. Chủ tôi đặt Ái Nhơn tên cậu, tưng tiu như báu ngàn cân, rủi chủ tôi vô phước mãn phần, bà tôi cũng tới tuần cỡi hạc. Nhà giàu có thiếu chi tiền bạc, phố xá nhiều vườn đất biết bao, nhà mênh mông vắng trước quạnh sau, một mình thiếp ra vào cùng Hà thị. Việc ong cũ hoa xưa ai khéo chỉ, trước tưởng đả phúc thủy nan thâu, cuộc bể dâu qua lại có dè đâu, tình bứt trước ngày sai lại nối. Đem Nghĩa Hữu trở về chung gối, cuộc ấp yêu sớm tối mặn nồng, cậu Thoàn đây chỉ thiêt con ông. Ái Nhơn đó đầu lòng Hà thị. Ái Nghĩa thuở sanh tiền phú quí, cả gia tài chết để thê nhi, còn Nghĩa Hữu khi cha con dắt nhau tới đây, xem quả nhiên một gã hàn vi, vào rồi sẵn tiền đắp đầu gối, cứ ăn phá làm chi cho có. Dòm thấy phận Ái Nhơn còn nhỏ, dạ đã mong tóm gió làm giông, ấy cũng vì con vợ con chồng, nên Nghĩa Hữu mới sanh lòng sát hại. Ngừa lúc vắng quăng Ái nhơn nơi đại hải, quan lớn nghĩ đó coi, tuổi nên năm khờ dại biết đâu, giữa giòng la cam chịu ngọn sóng xao, nơi hải thủy mặc ba đào dồi dập. Thời cũng tưởng bãi bùn chôn lấp, may đâu, có thuyền chài xảy gặp cứu sinh; đem trẻ về gá nghĩa minh linh, Nhơn mới đặng tồn sanh trở lại. Nhớ con trẻ sầu tình nan giải, nên Hà Hương mắc phải bịnh trầm, cũng vì chồng ăn ở độc tâm, chẳng vì nghĩa hỏi thăm đôi tiếng. Bởi vậy cho nên, Hà Hương đã chơi miền âm kiểng, không còn ai điều khiển gia đàng, sự nghiệp nầy bỏ lại cho đứa gian, thâu góp để lưu troàn con cháu. Dè đâu chữ ác lai ác báo, câu thiện giả thiện hườn, làm người mà ăn ở bất nhơn, hễ nhữ tác ưng hườn nhữ thọ. Thằng Thoàn (cậu nầy đây) lớn hoang đàng trăng gió, hiếu thảo điều đem bỏ trôi sông, gần bên nhà có gái Hai Long, sớm tối lén tư thông hoa nguyệt. Sợ một nỗi Hớn Hồ cách biệt, quyết cùng nhau Hồ Việt nhứt gia, Thoàn mới xúi Long thừa cơ lén bước chơn ra, đem nhau tới xứ xa mà ở. Thoàn đi rồi, còn một mình tôi, nói ra càng mắc cỡ, bề ăn ở lỡ tới lỡ lui, đoái trước sau còn một mình thôi, thấy Nghĩa Hữu, cái lòng hận lại xui trả oán. Dè đâu, thù ấy thiếp chưa báo đặng, lại bị Hữu lúc nửa đêm dâm loạn cô phòng, ép thiếp thi trao mảnh má hồng, vui thửa đạo vợ chồng cùng hắn.” Người coi thảy lóng tai lẳng lặng, đến chừng nghe tới khoản tinh tà, ai nấy đều chắt lưỡi thở ra, xì xịt chửi mồ cha Nghĩa Hữu! Thị Hoa tiếp: “Thiếp cượng lý có ai mà giải cứu, xét vậy nên, Cam võ liều cho cử hạng phùng, đắng cay thay cái phận nữ trung, chua xót bấy tấm lòng má phấn. Bỗng đâu Hữu khởi kì số tận, thọ bịnh nằm mê mẩn biết chi, tỉnh lại rồi, cậy tôi tầm kiếm ái nhi, gặp mặt rước về gia nội. Tôi gặp lúc người đông như hội, đàng nhộn nhàn vui quá đỗi vui, thấy dập dìu kẻ tới người lui, xem đủ mặt phong lưu tài tử. Nhơn sao chẳng gặp Thoàn tại thử, nghĩ phận mình xứ lạ buồn tanh, bỗng thấy Thoàn ngồi uống áp-sanh, thiếp vào đó báo tin rất gấp. Dịp đâu lại gặp, người giống in gương mặt chủ tôi, nhìn hỏi ra mới rõ khúc nôi, Ái Nhơn hãy còn ngồi dương thế. Tôi mới đem hết sự nhà cạn kể, Nhơn mới hay cha mẹ qua đời, theo tôi về tính việc gia tời, nghĩa Hữu có để lời di chúc. Việc sau trước thiếp bày trong đục, xin lượng quan xét chút tình suy, bởi vì đâu làm sự tế vi, nào có phải tiện tỳ âm kế, chúc ngôn ấy dầu quan chẳng kể, thì cũng còn đủ lẽ làm tin, phần Ái Nhơn thì có khai sanh, sự nghiệp ấy còn danh đứng bộ. Cậu Thoàn nầy ăn thua gì mà ganh gổ, khá khen không biết hổ lánh mình, nếu mà ta chẳng nghĩ chút tình, khai tệ hết công bình nào vị.” Quan tòa nghe ngụ ý, trạng sư e thất lý xin đình. Thoàn mồ hôi nhỏ giọt đầm mình, song đánh chữ làm thinh đi riết. Tức giận kể sao cho xiết, quyết ra ngoài đón giết Ái nhơn, để làm chi ăn oán uống hờn, nguyền sống thác một lần nầy nữa. Nhơn vừa mới đi ra khỏi cửa, bước lên xe giục ngựa ra đàng, tới dường quanh bỗng thấy thằng Thoàn, cầm dao nhọn nhảy ngang đâm đại. Tên đánh xe lẹ tay cản lại, Hoa la lên lính chạy có cờ, báo tin vào Đốc lý Lơ-cơ, cùng ông sếp bên cơ mật thám. Bắt Thoàn hỏi rồi giam vào khám, đợi lịnh quan Bồi thẩm vấn tra, Nhơn lên xe quày trở về nhà, đợi chừng có trát tòa sẽ tới.

Một bữa nọ Nhơn ngồi nghĩ lợi, lòng thị Hoa có ngỡi lắm thay, đem bạc vàng đáp tấc công dày, lại đành phận em trai chị gái. Phần dưỡng phụ cũng đền ơn đáp ngãi, rồi lại đem của cải làm đoan, lớp thì cho lập nữ học đường, lớp thì để dưỡng đường nuôi bịnh. Lớp lại giúp nhà bảo sanh trong tỉnh, bởi vậy, người đồn Nhơn đức sánh đất trời; buổi chiều kia rảnh bước dạo chơi, bỗng lại gặp thơ mời tức tốc. Nhơn tiếp lấy khai phong ra đọc, ủa lạ nầy, người ni là ai mà nói bốc biết ta, hay là người có dạ tây tà, giả chước vời tà mà hại? Can chi! Hễ là mình làm phải, ai đem điều bất ngãi trả cho; nghĩ vậy rồi Nhơn mới hẹn hò, em về thưa lại, sáng ngày lối chín giờ có mặt. Tảng sáng mới vừa mở mắt, Nhơn hối người lật đật thắng xe, nhắm Thủ thừa giục ngựa bôn ba, mười giờ mới tới nhà người tiếp. Nhơn mới trao báo thiệp, nghe tiếng trong dạy kíp mời vào, thấy một người tuổi cũng đã cao, cất tiếng chào quới khách. Lại rằng: “Tôi nay đà đầu bạc, xin quới nhơn mựa trách chấp giá, vì bịnh nên chẳng đặng tiếp xa, ươn yếu như là trái chín. Lúc thì mê lúc thì tỉnh, số vô thường trước phải tính xong, bấy lâu nay thường mắn tiếng ông, nhơn đức khắp trong thiên hạ. Vì già muốn để lời vàng đá, xin tưởng tình giữ dạ đừng sai, già một mình không gái không trai, ngoài cũng chẳng có ai thân thích. Gia tài lão xem ra chẳng ít, nên lão muốn tạm đôi hàng bút tích di truyền, một mai dầu lão xuống cửu tuyền, ông ráng chí giúp yên cho lão. “Hai mươi năm trước (1894) thời còn điên đảo, mang chữ nghèo gia đạo vỡ tan, ra thân đi rảo khắp xóm làng, kiếm phương thế làm ăn qua buổi. Một ngày nọ trời vừa muốn tối, lão gặp một nàng chừng lối đôi mươi, chỗ quạnh hiu chẳng có bóng người thấy sắc nước hương trời lòng giục. nào kể đến những điều sĩ nhục, ép uổng nàng dâm dục lộ đồ, bởi vì chưng phận mỏng thế cô, nàng phải chịu dâm ô như vậy. Rồi hoa bướm phân tay từ đấy, không thấu họ hàng chi cả. Lão biết có một điều, bên tả ti có đeo cà rá, chữ dấu đề xem quả G.C, từ ấy nhẫn nay, lão ăn năn thương phận nữ quê, chẳng biết có an bề chăng nhẽ! Ông gắng chí tìm mối mang cho tẻ, quả thật vậy thật, nửa của nầy ông sẽ tương giao, còn nửa thì ông đem giúp bạn đồng bào, nuôi dưỡng những kẻ nào côi cút. Ông cầm lấy tờ ni ký chúc, đặng mà giúp cho già trong lúc lìa quê, phận già đành sống ở thác vui về, miễn rửa sạch mọi bề tội lỗi.” Nhơn mới nói: “Ngài tưởng đến lẽ đâu tôi từ chối, nguyện hết lòng tìm mối cho ra, vậy xin ngài an dưỡng thân già, để mặc trẻ gần xa liệu lượng.” Về tới nhà Nhơn kêu người tới mướn, rảo đi cùng tứ hướng hỏi thăm; phú ông đà chết đã quá năm, mà Nhơn chửa kiếm tầm ra đặng. Kìa một tấm lều tranh trong hóc vắng, dưới bóng cây che nắng tối ngày, bề trong xem dọn dẹp rất sơ sài, ngoài trồng tỉa coi hoài không mỏi mắt. Giàn khổ qua bỏ vòi vặt vặt, đám bí rợ bông trổ sắc vàng vàng, trước trăm vồng đâm những ngọn dây lang, sau ngàn bụi rẽ hàng môn tía. Bên tả thì đám mía, bên hữu tỉa bắp con, chung quanh có đường mòn, bốn phía gòn rào chặt. Thấy một gái kỳ dung chi sắc, theo thú quê ăn mặc bố y, tuy vậy mà kém chi người phụng nhãn nga mi, nhắm chừng theo tuổi tác chẳng cao, cả hai ngồi mà nhổ cỏ rau, trò chuyện thấp cao sự thế. Mẹ rằng: “Nhà mình chẳng dư ăn dư để, phận ái nhi chưa dễ biết sao, như mẹ, dẫu cho rằng khổ cựa dường nào, mẹ cũng chẳng cơn nào đổi dạ. Ngặt phận trẻ nghĩ ra đau quá, cái hồng nhan lả chả biết sao? Cũng vì nhà thiếu trước hụt sau, nên khó nỗi vàng cao đợi giá. Mẹ tính, mấy chỗ ước, con ưng đâu mẹ gả, biết đâu là vàng đá mà chờ, miễn là con an phận tóc tơ, tổ bần tiện hành bồ bận tiện.” Nghe mẹ dạy nàng liền cất tiếng: “Mẹ vội chi những chuyện định đôi, miễn phận bèo mà khỏi nổi trôi, lo hôm sớm đền bồi nghĩa mẹ. Mẹ nghĩ đó coi, công mẹ nuôi con từ bé, mẹ nỡ nào khiến trẻ lìa xa, từ lớn khôn chưa biết mặt cha, một mình mẹ và ra hẩm hút. Tuy là phận mồ côi mồ cút, công hạnh nầy nào súc chi ai, mớ bắp khoai đỡ dạ, những ngày công thêu tiểu đủ mai cùng tối. Tơ duyên nầy dầu lỗi, con chẳng đành chung gối với ai, có phải thì vầy bạn trước mai, bằng chẳng thì thôi, con chẳng chịu một bồn sen muốn.” “Cha chả, phận nghèo khổ mà con mong kén chọn, mẹ e cho con khó bề giữ trọn chữ trinh, con nghĩ mà coi, chốn giàu sang ai đoái tới phận mình, nơi phường rẫy con lại khinh, đợi giá. Mẹ hỏi con, vậy chớ đâu mới là vàng đá, đâu mà đẹp dạ ái nhi, đâu phải đạo xướng tùy, đâu xứng duyên kim cải? Bến nước mười hai phận gái, vì chưng oan trái tác thành, nguyệt lão dầu vấn chặt xích thằng, mẹ cũng khó mà nói sở sanh sở định.”